Nucleair onderzoek is niet alleen belangrijk voor de productie van energie: het is onze samenleving de afgelopen zestig jaar op vele manieren ten goede gekomen, onder andere in de gezondheidszorg, bijvoorbeeld bij de behandeling van prostaatkanker.
Civiel nucleair onderzoek is altijd een van de hoekstenen van de Europese samenwerking geweest. Met de ondertekening van de Verdragen van Rome in 1957 zijn de oorspronkelijke EU-landen overeengekomen om de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) op te richten. Het doel was toen, net als nu, om onderzoek te bevorderen, veiligheidsnormen vast te stellen. Evenals om voor vooruitgang te zorgen bij het vreedzame gebruik van nucleair materiaal.
Binnen een paar jaar werden in België, Duitsland, Italië en Nederland verwante onderzoeksfaciliteiten opgezet, als onderdeel van het beginnende Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek (JRC). Zij zijn zestig jaar geleden met nucleair onderzoek begonnen, en hun activiteiten zijn vandaag de dag nog net zo belangrijk voor de EU als destijds.
Deze belangrijke verjaardag biedt mij de gelegenheid om te benadrukken hoe het werk dat door het Euratom-programma is begonnen, zich heeft ontwikkeld en waarom het nog steeds belangrijk is voor onze samenleving. Euratom is opgericht om tegemoet te komen aan behoeften waarmee we zestig jaar later nog steeds vertrouwd zijn: voorzien in de steeds groeiende energiebehoefte van de economie zonder daarbij volledig afhankelijk te zijn van landen buiten de EU.
Momenteel draagt kernenergie binnen verschillende kaders, onder andere de voorgestelde wetten voor een nettonulindustrie, bij aan de groene energietransitie in Europa. Geavanceerde technologieën stimulueren zoals kleine modulaire reactoren, kan een belangrijke rol spelen bij het koolstofvrij maken van de zware industrie en van andere sectoren waar de uitstoot van broeikasgassen moeilijk te verminderen is.
Hoewel de productie van energie van oudsher het belangrijkste onderzoeksterrein voor civiel nucleair gebruik was, is het zeker niet het enige. Het JRC heeft gedurende de afgelopen zestig jaar nucleair onderzoek een groot aantal uiteenlopende toepassingen bestudeerd. Een voorbeeld daarvan is een langetermijnprogramma voor medische toepassingen. Dankzij een multidisciplinaire aanpak kon het JRC ontdekkingen vaak vertalen naar praktische toepassingen, en zo concrete resultaten behalen die ons allemaal ten goede komen.
Kanker bestrijden, burgers beschermen
De ontwikkeling van een nieuwe therapie voor de behandeling van prostaatkanker is hiervan een uitstekend voorbeeld. Prostaatkanker is wereldwijd de op een na meest voorkomende vorm van kanker bij mannen, en ongeveer 4 % van de sterfte aan kanker bij mannen kan eraan worden toegeschreven. Indien de ziekte in een vroeg stadium wordt vastgesteld, sterven er relatief weinig mensen aan.
Doordat er echter niet regelmatig op wordt gescreend, wordt de diagnose vaak pas gesteld als de kanker al is uitgezaaid (met name bij patiënten met een laag of gemiddeld inkomen). Op dat moment is palliatieve zorg vaak de enige optie. Een aanzienlijk aantal patiënten weigert standaardbehandelingen uit vrees voor de complicaties daarvan.
Nieuwe benadering
Om deze situatie te verbeteren, heeft het JRC in samenwerking met onderzoekspartners een gerichte alfatherapie ontwikkeld. Dit is een nieuwe benadering voor de behandeling van verschillende vormen van kanker. Omdat het om een gerichte behandeling gaat, betekent het dat deze vooral op specifieke moleculen in kankercellen kan inwerken, terwijl de kans dat dit in gezonde cellen gebeurt, veel kleiner is.
De grote hoeveelheid energie die alfadeeltjes in het kankerweefsel en in uitzaaiingen achterlaten, zorgt ervoor dat met deze behandeling zelfs cellen kunnen worden vernietigd die resistent zijn gebleken tegen andere behandelingen zoals chemotherapie. Hierdoor hebben deze behandelingen veel minder bijwerkingen en zijn de gevolgen voor gezonde weefsels veel kleiner.
Doeltreffend voor behandeling van prostaatkanker
Onderzoekers bij het JRC hebben samen met het universitair ziekenhuis van Heidelberg een radioactief middel ontwikkeld en gesynthetiseerd, dat Actinium-225-PSMA617 wordt genoemd. Wat bovendien buitengewoon doeltreffend blijkt te zijn bij gerichte alfatherapie van prostaatkanker. Er zijn verschillende klinische onderzoeken opgezet die al snel zijn uitgebreid naar andere ziekenhuizen in Europa en daarbuiten.
Verlenging van levens
Deze klinische benadering, waarin het JRC een voortrekkersrol heeft vervuld, wordt momenteel zelfs getest in het Steve Biko Hospital in Pretoria, Zuid-Afrika, met baanbrekende resultaten in verschillende fasen van de tumorbehandeling. Met gerichte alfatherapie met Actinium-225-PSMA617 bestaat er nu een behandelingsoptie die weinig bijwerkingen heeft en waardoor, zelfs in dit vroege ontwikkelingsstadium, honderden patiënten verlenging van hun leven hebben gekregen en/of langdurig in remissie zijn.
Nieuwe ontwikkeling om borstkanker doelgericht te behandelen
Onderzoekers denken dat zij andere radioactieve verbindingen kunnen ontwikkelen waarmee het mogelijk is om bepaalde vormen van kanker doelgericht te behandelen, zoals zij met Actinium-225-PSMA617 en prostaatkanker hebben gedaan. Het werk wordt voortgezet voor borstkanker, de op een na meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen: wetenschappers van het JRC richten zich momenteel op het vinden van de juiste verbinding om borstkanker te behandelen. Dit is opnieuw een cruciale stap bij de uitvoering van het door de voorzitter van de Commissie, Ursula von der Leyen, gelanceerde
Europees kankerbestrijdingsplan.
Radionucliden: een belangrijk instrument voor gepersonaliseerde geneeskunde
Nucleair onderzoek vormt de basis voor deze spannende ontwikkeling op weg naar gepersonaliseerde en precisiegeneeskunde. Radionucliden bieden geweldige voordelen: met behulp van deze deeltjes kunnen we kankerweefsel zien (via beeldvormende technieken) en vervolgens bestrijden (door behandeling). Deze nieuwe benadering wordt “theranostiek” genoemd omdat het een unieke combinatie is van diagnostiek en therapie. Er moet echter nog veel werk worden verzet voordat deze benadering breed kan worden ingezet.
Het produceren van de benodigde hoeveelheid radionucliden (zoals Actinium-225-PSMA617) zal de grootste uitdaging zijn. Aangezien wereldwijd steeds meer klinieken de mogelijkheden van gerichte alfatherapie erkennen, zal de vraag naar deze radioactieve verbindingen naar verwachting aanzienlijk toenemen. Het is uitermate belangrijk dat aan deze vraag wordt voldaan zodat medische radionuclidetechnologieën voor alle patiënten toegankelijk worden. Het is ook van groot belang dat het aantal installaties dat deze radio-isotopen kan produceren, wordt uitgebreid en dat ze op grotere schaal beschikbaar worden gemaakt.
Daarnaast onderzoeken wetenschappers van het JRC momenteel nieuwe technieken om deze levensreddende verbindingen gemakkelijker te produceren. Ook hebben zij al een alternatieve productiemethode ontwikkeld. Daardoor krijgen meer patiënten toegang tot medische procedures waarbij verschillende radionucliden worden gebruikt.
Een blijvende prioriteit
In de beginjaren van Euratom waren deze resultaten ondenkbaar geweest. Het bestuderen van de bouwstenen van stoffen kan klaarblijkelijk buitengewone resultaten opleveren. Nucleair onderzoek blijft de grenzen verleggen van wat we denken dat mogelijk is, zowel in de geneeskunde als daarbuiten. Daarom moet dit onderzoek een wetenschappelijke prioriteit voor de Europese Unie blijven.
De geavanceerde nucleaire expertise en unieke onderzoeksinfrastructuur van het Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek zijn van grote waarde om te onderzoeken tot waar de toepassingen van nucleaire wetenschap ten behoeve van alle Europeanen reiken.